A. Zwierzycka – Pieśni Władysława Żeleńskiego

Władysław Żeleński (1837 – 1921) należy do grona najwybitniejszych kompozytorów polskich drugiej połowy XIX wieku. Jego teka kompozytorska obfituje niemal we wszystkie gatunki i formy muzyczne uprawiane w tamtym okresie, począwszy od utworów solowych, poprzez kameralne, aż po symfoniczne i operowe. Jego zakres działań muzycznych nie ograniczał się tylko do kompozycji. Żeleński był również pianistą, organistą, czynnym dyrygentem, teoretykiem i krytykiem muzycznym, a także pedagogiem i organizatorem życia muzycznego najpierw w Warszawie, a potem w Krakowie. Do historii muzyki przeszedł jednak jako twórca oper i liryki wokalnej.

Twórczość pieśniowa Żeleńskiego liczy ponad dziewięćdziesiąt utworów. Kompozytor zajmował się nią prawie przez całe swoje życie, w związku z tym nie prezentuje się ona jednolicie. W pierwszych pieśniach wzorował się on na stylu Moniuszki, później jednak znalazł własne środki i rozwiązania, wprowadził elementy nieznane w muzyce polskiej, charakterystyczne dla stylu Schumanna i Brahmsa, a nawet typowe dla estetyki modernistycznej.

Jego pieśni odznaczają się nie tylko różnorodnością stylistyczną, lecz także rozległą skalą nastrojów i bogatą zawartością treściowo-wyrazową tekstów słownych. Cechuje je ponadto duża rozpiętość gatunkowa, mistrzostwo formalne i znakomite rzemiosło kompozytorskie. Wiele lirycznych miniatur Żeleńskiego można zaliczyć do szczytowych osiągnięć polskiej muzyki wokalnej drugiej połowy XIX wieku.

Jedną z najważniejszych cech stylu Żeleńskiego jest liryzm i bogactwo inwencji melodycznej. Śpiewna kantylena dominuje w całej twórczości kompozytora. Melodyka recytatywna, poza kilkoma przypadkami z ostatniego okresu twórczości, nigdy nie pełni funkcji wiodącej.

Duże znaczenie ma też partia instrumentalna, która została usamodzielniona. Fortepian w pieśniach Żeleńskiego pełni różnorodne funkcje, często dialoguje z głosem, dopowiada, czasami go zdwaja (w punktach kulminacyjnych utworu), współdziała
z tekstem, tworzy ogólny nastrój dzieła, pełni funkcję ilustracyjną i kolorystyczną. Bogata faktura pieśni, o dużym wolumenie brzmienia, niejednokrotnie przypomina fakturę Brahmsa. W twórczości Żeleńskiego można się również spotkać z prostym akompaniamentem, ale jest to wówczas świadome uproszczenie, wynikające ze stylizacji muzyki ludowej. Kompozytor często też kontrastuje ze sobą różne rodzaje faktur, na przykład akordową z figuracyjną, wieloplanową z monodyczną, homofoniczną z polifonizującą (ta ostatnia należała zresztą do ulubionych technik kompozytora). Duży nacisk kładzie ponadto na samodzielne odcinki instrumentalne – wstęp, ritornele i kodę.

Starannym opracowaniem charakteryzuje się również forma. Można wręcz mówić o mistrzostwie w tym zakresie. W każdej fazie twórczości kompozytor stosuje szeroki wachlarz form – od budowy zwrotkowej, poprzez repryzową, dwuczęściową, rondo, aż po przekomponowaną i swobodną. Do tego dochodzą różne odmiany formalne, na przykład: pieśń zwrotkowa z refrenem, zwrotkowo-wariacyjna, repryzowa z rozszerzoną lub skróconą repryzą itp. Zwraca ponadto uwagę wyraźne upodobanie kompozytora do techniki wariacyjnej, która pojawia się niezależnie od rodzaju formy czy gatunku pieśni.

Utwory Żeleńskiego cechuje rozległa skala nastrojów, na co wskazuje chociażby duża różnorodność i rozpiętość gatunkowa – od piosnki sielskiej i dumki, poprzez pieśń liryczną, choreiczną i balladową, aż po utwory melancholijne. Ta duża skala nastrojów wiąże się z równie bogatą zawartością treściowo-wyrazową tekstów słownych.

W wierszach wykorzystanych przez Żeleńskiego można się bowiem spotkać z tonem elegijnym, dramatycznym, namiętnym, nostalgicznym, pogodnym, radosnym, uroczystym, refleksyjnym, agitacyjnym, żartobliwym, czy melancholijnym. Przeważa tematyka miłosna, często łączona z patriotyczną i obyczajową. W ostatnim okresie twórczości większego znaczenia nabiera także problematyka filozoficzno-refleksyjna. Niezależnie jednak od tematyki, zwraca uwagę wyraźna przewaga liryków, w których dominuje nastrój smutku, tęsknoty i żalu. Wiersze utrzymane w tonie pogodnym, radosnym, czy żartobliwym są w zdecydowanej mniejszości. Żeleński nie brał na warsztat tekstów słabych. Do tego przyczyniło się z pewnością jego wykształcenie humanistyczne (doktorat z filozofii) i szeroka wiedza w tym zakresie. Żeleński zawsze umuzyczniał wiersze zgodne z tendencjami swojej epoki, był otwarty na nową poezję i jako jeden z pierwszych kompozytorów polskich zainteresował się liryką modernistyczną. O wyrobieniu literackim świadczą także nazwiska dobieranych poetów, takich jak: Mickiewicz, Krasiński, Asnyk, Konopnicka, Tetmajer, Rydel itp. Należy przy tym zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt: poza dwoma wyjątkami (V. Hanka, H. Heine) Żeleński opracowywał wyłącznie poezję polską.

Kompozytor znakomicie oddawał nastrój poezji, dobierał takie środki muzyczne, które jak najpełniej odzwierciedlałyby charakter wiersza, jego wyraz i ekspresję. Stosował przy tym zabiegi ilustracyjne, wprowadzał też elementy symboliczne, wiązał wspólnym materiałem motywicznym te same lub podobne słowa, zwroty czy wersy. Czynił to zarówno w partii fortepianu, jak i w głosie wokalnym.

Dojrzała twórczość Żeleńskiego przypadła na okres pozytywizmu, w którego programie odnaleźć można postulat oświaty. W nim to znalazł kompozytor cel swojej działalności i twórczości. Jego dzieła spełniały postulaty pozytywistów. Uczyły i wychowywały. Wypełniały lukę w ówczesnej polskiej literaturze muzycznej i dostarczały Polakom repertuaru do muzykowania domowego. Pieśni, z racji swojej obsady, miały większą możliwość dotarcia do społeczeństwa. Przeznaczone były dla każdego, musiały więc być i przystępne dla każdego. Stąd niezbyt szeroki ambitus, możliwość obniżania wysokich dźwięków w niektórych utworach, brak przeznaczenia na konkretny głos. Stąd wyeksponowanie śpiewnej melodyki i stosowanie przejrzystych form. Pieśni Żeleńskiego, poza walorami muzycznymi, odegrały jeszcze inną ważną rolę. W nieistniejącej wówczas Polsce uczyły historii kraju, języka polskiego i literatury ojczystej.

Agnieszka Zwierzycka